Η Φόνισσα, είναι το δεύτερο εκτενές διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, και αποτελεί την κορυφαία στιγμή του έργου του. Έχει χαρακτηριστεί ως «ένα διαρκές ξάφνιασμα, μία επαναλαμβανόμενη έκπληξη» καθώς ο συγγραφέας του – ένας άνδρας – κατόρθωσε να αποδώσει με πιστότητα ένα σημαντικό αριθμό στοιχείων για την κοινωνική θέση των γυναικών. Αποτελείται από 17 κεφάλαια και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παναθήναια έχοντας τον υπότιτλο «κοινωνικό μυθιστόρημα». Το έργο, πέρα από τον επιφανειακό μύθο κρύβει έναν βαθύ κοινωνικό προβληματισμό, ο οποίος δεν είναι άλλος από τη θέση και τη μοίρα των γυναικών της υπαίθρου εκείνη την εποχή και που δικαιολογεί τον υπότιτλό του. Όντας ένα έργο, κατά κύριο λόγο, ψυχογραφικό στον χαρακτήρα του, ξεδιπλώνει τις σκέψεις, τις πράξεις και γενικότερα το χαρακτήρα της Φραγκογιαννούς, μιας ψυχοπαθολογικής προσωπικότητας, με αναφορές στο περιβάλλον στο οποίο αυτός διαμορφώθηκε.
Πρόκειται για τη Σκιάθο, για την οποία ο Παπαδιαμάντης μας δίνει πολλά κοινωνικά και ηθογραφικά στοιχεία, χρησιμοποιώντας το νησί του σαν φόντο. Η ηρωίδα της Φόνισσας, η Χαδούλα-Φραγκογιαννού, στέκεται ισότιμα στο πλευρό των τραγικών ηρωίδων και ιδιαίτερα της Μήδειας του Ευριπίδη, σχετικά με τη θέση της γυναίκας, που είναι ένα δυστυχισμένο πλάσμα και οπωσδήποτε σε μειονεκτική κοινωνική θέση. Όπως η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της για να απελευθερώσει τα καταπιεσμένα συναισθήματά της και για να εκδικηθεί τον έρωτά της, έτσι και η Φόνισσα πνίγει τα μικρά κορίτσια για να τα λυτρώσει από την θλιβερή και προβλέψιμη μοίρα τους ∙ σκοτώνει για φιλοσοφικούς λόγους (Επόμενον ήτο, διότιν είχεν εξαρθή εις ανώτερα ζητήματα). Με τους φόνους της προσπαθεί να γυρίσει το ρολόι πίσω, να εμποδίσει τα θύματά της να εισέλθουν στην κοινωνία. Οργισμένη στρέφεται κατά του θύματος και όχι κατά της κοινωνίας-θύτη, αφού σε κανένα σημείο δεν αμφισβητεί τον ιερό προορισμό του αρσενικού και τα δικαιώματα της κυριαρχίας του. Στο έργο, προηγείται των φόνων μια σειρά από αφηγήσεις και αναφορές στο παρελθόν από τη γραία, οι οποίες μας προϊδεάζουν για τα βιώματά της, που εξαιτίας αυτών προκαλούνται συναισθήματα συμπάθειας για το πρόσωπό της στον αναγνώστη. Ωστόσο, η κύρια λειτουργία των αφηγήσεων δεν είναι να δημιουργήσουν αυτά τα συναισθήματα, αλλά να προβάλουν έμμεσα τους παράγοντες διάπραξης των εγκλημάτων που θα ακολουθήσουν από τη Φόνισσα. Οι παράγοντες αυτοί είναι, στην ουσία, τρεις στον αριθμό.
Ο πρώτος που εμφανίζεται στο κείμενο είναι η κληρονομικότητα. Οι εγκληματικές τάσεις, η σκληρότητα, η αδιαφορία, αλλά και η παντελής έλλειψη μητρικής αγάπης στα κορίτσια, κληρονομούνται από την μάνα στην κόρη. Ως απόρροια αυτών, η Φραγκογιαννού περνάει πολλά βάσανα και προβαίνει σε αυτές τις αποτρόπαιες πράξεις, θέλοντας να αποτρέψει τα κορίτσια από αυτά. Δεν θέλει δηλαδή να μεγαλώσουν και να υποφέρουν, υπηρετώντας τους άλλους και ζώντας μια άσχημη ζωή υποταγμένες και δυστυχισμένες.
Ο δεύτερος σχετίζεται με την κοινωνική θέση των γυναικών στις φτωχές οικογένειες, στις οποίες πάντρευαν τις θυγατέρες με νοητικά καθυστερημένους ή με όσους δεν ζητούσαν προίκα (ένα πρόβλημα μείζονος σημασίας για τους γονείς που δεν διέθεταν οικονομική ευχέρεια), με αποτέλεσμα να τις καταστρέφουν. Αυτός ο κοινωνικός θεσμός, λοιπόν, διέλυε και αποσάρθρωνε τις φτωχές οικογένειες και για αυτό το λόγο η Χαδούλα, όντας μία από αυτές τις περιπτώσεις , ήθελε να απαλλάξει τους ανθρώπους από το βάρος των κοριτσιών.
Εκτός αυτού, η μειονεκτική θέση της γυναίκας την οδηγεί στο να πνίξει τα κορίτσια για να εξιλεώσει τα ίδια και τη γυναικεία φύση γενικότερα. Εδώ γίνεται πασιφανές και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο της Φόνισσας, η οποία επιλέγει να διορθώσει τη θέση της γυναίκας στον κοινωνικό χώρο με ανορθόδοξα μέσα: το θάνατο. Τέλος, ο τρίτος παράγοντας είναι οι πιέσεις της στιγμής, δηλαδή οι σκέψεις της, οι θύμισες του παρελθόντος, αλλά και η πολυήμερη αϋπνία και κούραση που είχε υποστεί η Χαδούλα (είχε παραλογίσει αναπολούσα όλ’ αυτά τα πάθη της εις το πεζόν / Επί πολλάς νύκτας, η Φραγκογιαννού δεν είχε δώσει ύπνον εις του οφθαλμούς της, ουδέ εις τα βλέφαρά της νυσταγμόν), εξαιτίας της εγγονής της. Ενθυμούμενη όσα είχε βιώσει «χάνει» το νου της και ξεκινά τις βρεφοκτονίες…
Μαρίνου Φιλίππα ΛΒ΄4
lykeiodoukas.wordpress.com 